شعر تجسمی (کانکریت) در نیم‌نگاهی تحلیلی، انتقادی و تطبیقی

یکی از جریان‌های مدرن شعری در اروپا و ایران، شعر «تجسّمی» (Concrete poetry) است. شعر «تجسّمی» یکی از هنجارگریزی‌های نوشتاری (Deviation) و برجسته‌سازی‌های زبانی (Foregrounding) است که از درهم آمیختگی شعر و گرافیک پدید می‌آید. در این جریان شعری، ساختار نوشتاری متن به گونه‌ای گزینش می‌شود که نوع چیدمان و طرز تلفیق حروف، واژه‌ها و جملات شعر، نوعی تصاویر دیداری قابل تأویل بیافریند. در این مقاله، اهتمام نگارنده بر آن است که با استفاده از شیوه‌های تلفیقی مختلف، از جمله ادبیات تطبیقی (Comparative Literature) در مفهوم آمریکایی و فرانسوی آن و با رویکرد مقایسة فرمالیستی، به نقد مقارنه‌ای و بررسی تأثیر و تأثّرات میان شعر «تجسّمی» با گونه‌های مشابه آن در شعر سنتّی ایران بپردازد. بدین منظور، شعر تجسّمی با گونه‌های مشابه آن در ادبیات کلاسیک ایران، از جمله انواع شعر توشیح (مشجّر، مطیّر، مدوّر و معقّد)، شعر مجسّم، موصّل، تدبیج، حرف‌گرایی، تصویرسازی، تجسیم (تجسّم)، مورد مقایسة فرمالیستی قرار گرفته‌است. نتیجة بحث، کشف تشابهات فراوانی است که بین شعر «تجسّمی» با نمونه‌های مشابه در شعر سنّتی فارسی به چشم می‌خورد. از جملة آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: هنجارگریزی‌های نوشتاری، برجسته‌سازی، همانندی اشکال گرافیکی، آشنایی‌زدایی، بیگانه‌سازی و... . این همانندی‌ها را نمی‌توان حمل بر «توارد» نمود؛ چراکه با توجه به دلایل مختلف مذکور، بی‌گمان گیوم آپولینر در آفرینش «کالیگرام»هایش، متأثّر از شعرهای عینی و دیداری سنّتی فارسی، از جمله شعر «توشیح» بوده‌است.